Al sinds mijn twaalfde spreekt de kunstenaar Victor Vasarely, pionier en vader van de Op-art, tot mijn verbeelding. Het begon met de wiskundeopdracht 'Maak een tekening waarin een klein en een groter geometrisch figuur zich herhalen'. Ik herinner me het trekken van de lijnen van ruitvormen met afwisselende kleuren. Ze waren uit verschillende richtingen onderverdeeld in gelijkbenige driehoeken. Het geheel vormde een zeshoek van ruiten met in elkaar overgaande kleuren, waarbij onverwacht ruimtewerking optrad. Door deze lichte, bewegelijke tekening en het gesprek met mijn docent, Loeki Veldhoen, ontdekte ik Vasarely. Ik heb me sindsdien mijn leven lang verdiept in de werken en geschriften van deze Hongaarse kunstenaar en bracht bezoeken aan Vasarely-collecties en musea in Frankrijk en Boedapest.

Toen ik jaren later in het Vasarely-museum in Pécs oog in oog stond met de levensechte werken van Vasarely bleek mijn liefde voor zijn werken onverflauwd. Ik was er niet bij weg te slaan. Bepaalde series zijn zo fijnzinnig afgestemd in prachtige kleurstellingen en overgangen met geraffineerde nuances, dat het een feest is om ze te ondergaan. Werken die ik nooit in het echt zag, kon ik in een fijne ambiance bekijken en dochter en echtgenoot vonden het ook een geweldige belevenis. Monumentale werken kun je niet via kunstreproducties ervaren, pas als je voor een werk van één of meer meters staat zoals kleden en schilderijen van Vasarély, ontvouwt zich dat en beleef je de schoonheid, intensiteit, kleurenpracht en kracht ervan. Je ondergaat dan van elke kunstwerk de sfeer en werking. Meer kinderen raakten geboeid door de beroemde zebrakleden en werken met subtiele herhaling en vervorming van lijnen en bolletjes in alle mogelijke geometrische vormen. De optische ruimtewerking is verbazingwekkend en kinderen uiten hun verbazing daarover. Hongaarse kinderen doen dat minder luidruchtig dan Nederlandse of Amerikaanse. 

Victor Vasarely, ofwel Győző Vásárhelyi, werd op 9 april 1908 in Pécs geboren. Hij brengt vanaf zijn derde zijn jeugd door in Pistayan en Boedapest. In 1927 bezoekt hij de tekenschool van Podolini Volkmann, nadat hij in 1925 een jaar medicijnen heeft gestudeerd. In 1928 gaat hij bij de schilder Sándor (Alexander) Bortnyik in de leer, die in Boedapest zijn Bauhaus Műhely-atelier opende en daar de ervaringen doorgeeft die hij opdeed in Dessau en Berlijn.

Het was ‘de oude Bortnyik’ die Vasarely aanraadde om zich in de geest van Bauhaus een tweede beroep eigen te maken, om zo in de kunst onafhankelijk te kunnen zijn. Vasarely koos voor reclameontwerpen.

Zijn noodzakelijke werk in de apotheek in Boedapest zou hem later helpen om met artistieke ontwerpen geld te verdienen, waardoor hij een goed team tekenaars om zich heen kon verzamelen. Net als Moholy-Nagy en Lajos Kassák, Hongaren uit de Bauhaus-traditie, koos Vasarely in artistiek opzicht voor de constructieve weg van de abstractie.

In 1930 verliet hij Boedapest. Politiek en economisch was er geen zicht op verbetering in eigen land, en daarom vestigde hij zich in Parijs met zijn vrouw Klara (Claire) Spinner, die van 1908 tot 1990 leefde en met wie hij twee zonen kreeg. In 1931 verhuisden ze naar Annet sur Marne, vlakbij Parijs. Daar is Vasarely tot zijn dood, op 15 maart 1997, blijven wonen.

Golfbewegingen

In de jaren '50 experimenteerde Vasarely met zeefdrukken en schilderijen met patronen van lijnen en grafische zwart-wittekeningen. Daarin zaten vaak al golfbewegingen. Dit werk heeft de basis gelegd voor de Op-art, dat staat voor Optical art, optische kunst. De eerste aanzetten naar die ontwikkeling toe zijn af te lezen uit de grafiek van de 30’er jaren.

Als succesvol reclametekenaar en onafhankelijk kunstenaar ontwikkelde hij zich tussen 1929 en circa 1944 voornamelijk grafisch en tekenend. Een beeldrijke taal ontstaat geleidelijk in de 40'er jaren, al vindt de kunstenaar dat hij tussen 1944 en 1947 is afgedwaald. Later benoemt hij deze korte periode, waarin hij mede gepresenteerd is als surrealist, als een vergissing.

Voor zijn latere werk is de Bauhaus-basis onontbeerlijk, en Vasarely dwaalt niet meer. Van 1947 tot 1951 komt hij dichter bij het constructivisme ofwel neoplasticisme (zoals bij Piet Mondriaan en Bart van der Leck). De dubbele datering op werken laat zien hoeveel tijd er is besteed om van plan of geschetst idee tot een definitieve uitwerking te komen in een schilderij in olieverf, tempera op karton of in een andere vorm. In deze tijd vallen alle kennis en ervaring samen en komt Vasarely tot een geheel eigen stijl.

Omgeving

In de Franse hoofdstad maakte Vasarely de eerste lijnennetwerken op transparant materiaal, die, over elkaar gelegd, voor het effect van golfbewegingen zorgden. Zo ontstonden de bekende zebra's die zo natuurlijk uit een lijnenspel naar voren te lijken komen. Ook in werken met kubus en dobbelsteeneffect vlechten het speelse en geconstrueerde zich moeiteloos ineen. Verschillende versies en uitwerkingen van de zebra’s zijn te zien in de Vasarely-musea in Pécs en Boedapest.

Voor Vasarely was de omgeving altijd belangrijk en inspirerend: het witte tegelinterieur in het Parijse metrostation Denfert, het mooie eiland Belle-Isle in Bretagne, schelpen tijdens de zomervakantie in 1947 en zeker ook de bergen. Tijdens mijn reizen in Hongarije moest ik vaak aan Frankrijk denken omdat er in sommige gebieden, mede door het klimaat en de vegetatie een verwante sfeer is. Bergen hebben de monumentaliteit en het verspringende licht dat de latere kunstwerken van Vasarély kenmerkt. Vasarély heeft zich door de oorlog, uit Parijs teruggetrokken en verbleef vaak in gebieden met bergen. Hij groeide op in Boedapest met de Gellértberg en is geboren in Pécs, dat omringd id door bergen. Hij moet zich er thuis hebben gevoeld. 

Maar niet alleen de materiële en de natuurlijke omgeving, ook de wetenschappelijke omgeving was belangrijk. Op zoek naar doorzicht verdiepte hij zich bijvoorbeeld in de quantumtheorie. Alles had een weerslag in zijn werk.

Optische en bewegende kunst

De eerste, bijna bewegende, soms vibrerende, effecten in het werk van Vasarely ontstaan in Parijs halverwege de jaren '30. Rond 1950 komt het daadwerkelijk bewegen tot volle ontplooiing in de zwart-witte optische kunst. Op-art is een non-figuratieve stroming in de beeldende kunst, die door optische effecten een effect van beweging geeft door bijvoorbeeld een vorm en/of kleurverandering. In tegenstelling tot kinetische kunst beweegt het object of tweedimensionale werk niet werkelijk.

Sprekende voorbeelden ervan zijn, naast de werken van Vasarely, die van de Duits-Amerikaanse kunstenaar, theoreticus en docent van Bauhaus Albers Josef en die van de Brit Rily Bridget. Duchamp was in Parijs in de jaren '30 de eerste pionier van de kinetische kunst. Vasarely werkte in dezelfde stad, maar pas in de 60'er jaren ontwikkelde deze kunstvorm zich verder.

Vasarely hield zich er vooral tussen 1951 en 1955 mee bezig. Hij verdiepte zich toen ook in zwart-witfotografie, en maakte grote panelen met tweekleurenfoto’s. In deze tijd ontwierp hij samen met architect Carlos Villanueva ook de honderd vierkante meter grote keramieken muurschildering - eerbetoon aan Malewitch - in Caracas, de hoofdstad van Venezuela. Vasarely schreef in deze periode zijn bekende Yellow Manifest en exposeerde in de mede door hem opgerichte galerie Denise René.

Zijn werk is in vele grote musea in meerdere werelddelen vertegenwoordigd, uiteraard ook in  musea in Hongarije en Frankrijk. Ze houden de herinnering aan 'de vader van de Op-art' levendig. Deze titel kreeg hij van een Amerikaanse journalist door de optische effecten in zijn werk. Monumentale voorbeelden van Vasarely’s kinetische werk zijn te vinden in Aix-en Provence. In Boedapest en Pécs zijn vooral de Op-art en het oude werk te vinden.

Journalist-schrijver

Vasarely werkte in Frankrijk en schreef en publiceerde veel, het meest in het Frans. Ook zijn journalistieke werken zijn de moeite waard. Deze werden net als zijn geschriften over kunst door tijdgenoten op hun waarde geschat. De werken van Vasarely zijn in verschillende talen vertaald.

In Vasarely inconnu gaat de kunstenaar in op de spanning tussen enerzijds het gewone dagelijkse leven en daarnaast het bestaan als kunstenaar. De sociaal bevlogen Vasarely, die als kunstenaar alles uit zichzelf haalde, ervoer bij tijden zijn dubbele leven als een compromis waarvan hij zich niet kon ontdoen. Vasarely wilde geen elitekunst maken, maar bijdragen aan voor iedereen beschikbare kunst in grote oplage. Kunst moest reproduceerbaar zijn.

Goede samenwerking met musea en collega’s heeft tot opmerkelijke kunst geleid en tot een interessante documentatie. De oprichting van Noorse, Amerikaanse en Duitse Vasarely-stichtingen is imposant, net als de reeksen solo-exposities wereldwijd, van Caracas tot Tokio en van Helsinki tot Montevideo. Ook nu nog blijken werk en leven net als de invloed daarvan op anderen een dankbaar onderwerp voor journalisten, conservatoren, kunsthistorici en andere belangstellenden.

Tot slot

Het verbaast me dat Hongarije, dat zoveel standbeelden, bustes en plaquettes van schrijvers en kunstenaars telt (naast die van heersers), nog geen opdracht heeft gegeven voor een levensgroot standbeeld van Vasarely op een opvallende plaats. Een reeks munten of penningen aan hem gewijd past ook; zijn markante voorkomen leent zich daar uitstekend voor. Er zijn genoeg aanleidingen te bedenken om de kunstenaar artistiek te gedenken. Bijvoorbeeld het feit dat in 1982 154 speciaal voor dat doel vervaardigde zeefdrukken zijn meegenomen de ruimte in aan boord van het Frans-Russische ruimteschip Salyut 7!

Lees ook het artikel van Gerhild Tóth-van Rooij over de musea gewijd aan Victor Vasarely