Kameraad Baron

door Tim Baas

De twintigste eeuw is voor de Midden- en Oost-Europese aristocratie een eeuw om snel te vergeten. Vanaf 1900 was de invloedrijke rol van de adel aan erosie onderhevig. De Eerste Wereldoorlog deelde een flinke genadeklap uit. In het interbellum was bijvoorbeeld de politieke en maatschappelijke rol van de aristocratie in Hongarije beperkt en grotendeels overgenomen door de bourgeoisie. Oude, gecorrumpeerde adel, afkomstig uit grootse families,: raakte verlamd. Het was een eeuw van vergane glorie.


Op de middelbare school trok het vak geschiedenis mijn aandacht. 16 jaar was ik. Europa was in een jubelstemming. De Berlijnse Muur was acht jaar geleden gevallen. Het communisme was als een kaartenhuis ineengestort. Voor altijd zou het lente zijn.
Het thema Europa in de twintigste eeuw nam, met in het bijzonder de Koude Oorlog, een speciale plek in. Aan ons, jonge leerlingen, werd één ding duidelijk gemaakt: politici, schrijvers en kunstenaars werden onderdrukt tijdens de communistische periode. De moeilijke positie van de aristocratie in het toenmalige Oost-Europa bleef op zijn zachtst gezegd onderbelicht. Ja, misschien was er aandacht voor de Russische adel in de Sovjet-Unie. Daar bleef het echter bij. Achteraf een gemis.


Schrijver Jaap Scholten is er in geslaagd dit hiaat deels ongedaan te maken. In Kameraad Baron neemt Scholten de lezer mee naar ‘een reis door de verdwijnende wereld van de Transsylvaanse aristocratie.’ In de nacht van 2 op 3 maart 1949 werd deze gehele aristocratie van zijn bed gelicht en in vrachtauto’s geladen. Er werd niet over één nacht ijs gegaan. Van de ene op de andere dag was het in Hongarije en Roemenië verboden om van adel te zijn. De communisten hadden de grootgrondbezitters tot klassenvijanden verklaard. Wat restte was een vernietigend proces dat werd ingevuld door deportaties, onteigening en gedwongen tewerkstellingen.


Na het lezen van Kameraad Baron voelde de haast uitgestorven aristocratie een vergeten groep. Onterecht. Scholten heeft op prachtige wijze de tragiek van de Transsylvaanse aristocratie in boekvorm uitgebracht. Aan de Central European University in Boedapest heeft de Nederlandse schrijver een studie antropologie gedaan. Zo raakte hij in contact met wetenschappelijk materiaal. Het resultaat mag er zijn. Hoewel het boek non-fictie is, en het reilen en zeilen van de adel misschien ver van je bed staat, kun je meeleven met de lotgevallenen. De kracht van het boek zit in het feit dat het gaat over het verdwijnen van tradities. In een wereld die voor ons gevoel dagelijks verandert, is het een onderwerp dat menig lezer zal raken.


Het boek verscheen tegelijk met de zesdelige reportagereeks Oostwaarts! van de VPRO. In de eerste aflevering kwamen enkele personen uit het boek aan het woord. Met de lotgevallenen en nazaten sprak Scholten over hun verleden, heden en toekomst. Ooit bezat hun familie decennialang een machtige positie in de regio. Een adellijke titel stond vanuit een kasteel garant voor eeuwige invloed. De nacht van 2 op 3 maart 1949 bleek de vernietigde kracht van een tsunami te hebben.


In het postcommunistische tijdperk boksen ze geregeld tegen de bureaucratie van de overheid. Alsof ze zijn verzand in een moeras. Ze blijven strijden voor een herleving van hun lange familiegeschiedenis. Van herwaardering naar uiteindelijk voortzetting zoals het ooit was. Maar de tijd van voor de oorlog komt voorlopig niet meer terug.
Kameraad Baron zoomt als een camera in op deze ongelukkige situatie. Scholten zei hierover:‘De vernietiging van de aristocratie tijdens het communisme heeft tot op heden gevolgen voor de regio: het ontbreekt aan een leidinggevende elite met cultuur en een langetermijnvisie. Het verdwijnen van de aristocratie heeft de wereld kortademiger gemaakt.’ Bovendien is er aandacht voor hetgeen de adel na 1949 overkomen is.
Oostwaarts! toont onder andere de onverzettelijke strijd van een jonge nazaat. Zijn doel is om die vermaledijde vervolging van de adel achter te laten en in te ruilen voor zoals het vroeger, lang geleden, was. Een plicht om iets recht te zetten, voor vader en moeder, grootvader en grootmoeder. Aan de hand van feitjes, gesprekken, beschouwingen en eigen jeugdervaringen is Scholten erin geslaagd de verdwijning van tradities en al zijn effecten op papier te zetten.
Vechten de nazaten uiteindelijk tegen de bierkaai? Hopelijk kan het antwoord op die vraag over een aantal jaar in een boek worden uitgegeven dat dezelfde kracht, treurnis en stijl heeft waarmee Kameraad Baron wordt gekenmerkt.


Tim Baas


Jaap Scholten
Kameraad Baron
€ 21,95
ISBN 97890253154
Uitgeverij Contact


Over de schrijver
Scholten debuteerde met Bavianehaar & Chipolatapudding. Daarna volgden Tachtig, Morgenster en De wet van Sprengler. Hij leeft sinds enige jaren met zijn gezin in Hongarije en schreef over zijn belevenissen daar de bundel Heer en meester. Scholten is in de nacht van 22 op 23 oktober 2011 beloond met de Libris Geschiedenis Prijs voor Kameraad Baron. Tijdens de Nacht van de Geschiedenis in Amsterdam noemde juryvoorzitter Agnes Jongerius het boek een bijzonder, hartstochtelijk en belangrijk werk.

Mostmagyarul!